Adres

Vrolikstraat 8 1091 VG Amsterdam Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2013
Oude functie
School
Nieuwe functie
School

Historie

Het voormalige schoolgebouw LTS/Patrimonium werd gebouwd in 1952-1956 naar een ontwerp van de architecten J.B. Ingwersen en C. de Geus. De Christelijke Stichting Patrimoniums Nijverheidsscholen was opdrachtgever. Horizontaal was het gebouw verdeeld naar zwaar en licht gebruik. Op de begane grond bevonden zich de 'zware' praktijkwerkplaatsen: een smederij, een plaatwerkerij en een grote ruimte voor automontage met brug. Op de verdiepingen daarboven bevonden zich de theorie- en praktijklokalen met de aula en de gymzaal bovenin. De school was verticaal verdeeld in een theoriegedeelte aan de zuidzijde en een praktijkgedeelte aan de noordzijde (praktijk-, teken- en vaklokalen).

In 2007 zette toenmalig minister Plasterk het gebouw op de lijst van 100 topmonumenten uit de wederopbouwperiode. In 2009 is het gebouw officieel aangewezen als rijksmonument. Vanwege de vorm is het gebouw ook wel bekend onder de naam ‘Het Schip’.

Opgave

Zo’n 40 jaar heeft ‘Het Schip’ dienst gedaan als LTS. In de jaren negentig van de 20ste eeuw onderging het gebouw een eerste renovatie en werd het gemoderniseerd. In de school kwam een mbo-vestiging van ROC ASA (het Europa College), onder andere de afdeling Economie en Toerisme. Het ROC-ASA startte in 2008 een project om het binnenklimaat van de school te verbeteren. Hiervoor werd Wessel de Jonge architecten geselecteerd. Door interne discussies in de onderwijsgroep liep het proces vast. Het ROC verhuisde naar het naastgelegen pand aan de Wibautstraat en het lege gebouw werd tijdelijk beheerd door antikraakbedrijf Ad Hoc. Toen vervolgens de aannemer failliet ging, kwam - uit dezelfde scholengroep - in 2011 het Cygnus Gymnasium naar voren als kandidaat om het gebouw te gaan gebruiken. In februari 2013 ging het gymnasium hier van start.

(Her)ontwerp

Bij de transformatieopdracht aan Wessel de Jonge architecten stonden drie projectdoelstellingen centraal: het creëren van een sterkere identiteit voor het Cygnus Gymnasium, het maken van een ruimtelijk ontwerp voor hun huisvesting en het voldoen aan de eisen van ‘Frisse Scholen’.

Het oorspronkelijke ontwerp is sterk geïnspireerd op de Unité d’Habitation van Le Corbusier, met de kenmerkende ‘pilotis’ die het gebouw optillen van de grond en een daklandschap met gebruikswaarde. Mede vanwege de expressieve schoonbetonconstructie is het in 2009 aangewezen als rijksmonument. Het complex verkeerde echter in erbarmelijke toestand en was afgeschermd door een hoog beveiligingshek. Het interieur was – inclusief de sportzaal bovenin – verkaveld in benauwde hokken zonder klimatisering. Vanwege het verkeersgeluid en fijnstof waren de ventilatieramen buiten gebruik. Het interieur was bedorven door overschilderen van het schoonbeton in harde kleuren. Het betonwerk is weer volledig schoongemaakt en hersteld, evenals de vele kunstwerken en de oorspronkelijke kleurstelling van de houten binnendeuren in naturel pitch-pine kozijnen. De buitenschil is thermisch geïsoleerd en het gebouw is voorzien van een gebalanceerd ventilatiesysteem.

Voor dit ‘technisch gymnasium’ was het programma van eisen een middelbare schoolgebouw voor 750 leerlingen en 45 personeelsleden. Specifiek gevraagd waren twee volwaardige sportruimten voor lichamelijke ontwikkeling, drie muziekstudio’s, diverse vaklokalen, verspreide werkplekken voor groepsstudie en een mediatheek voor 150 leerlingen. Een extra wens voor een auditorium met podium kon worden gehonoreerd door slim dubbelgebruik van mediatheek en gymzaal (deze ligt 80 cm hoger en vormt het podium, die met een schuifwand aan de mediatheek geschakeld wordt). De onderwijsruimten zijn gegroepeerd tot leeromgevingen met een werkplaatskarakter waar in een sfeer van ‘science labs’ multidisciplinair wordt samengewerkt. Voor studieopdrachten in groepsverband zijn nieuwe plekken gecreëerd. De dubbelhoge begane grond is zoveel mogelijk op omgeving gericht. De smederij is omgebouwd tot fitnessruimte. De autoreparatiewerkplaats biedt ruimte aan de kantine, compleet met gereconstrueerde houten overheaddeuren naar het straatterras. De interactie met de buitenwereld is in de filosofie van dit bijzondere gymnasium belangrijk.

Kunst

Bijzonder aan het schoolgebouw zijn de vele kunstwerken in en bij het gebouw. Meest in het oog springend zijn de diepreliëfs in constructief schoonbeton, en enkele mozaïeken in marmer die op zowel het gebouw als de toegangspoort te vinden zijn. De voorstellingen hiervan hebben ambacht en techniek als onderwerp. De reliëfs zijn gemaakt door Harry op de Laak (1925-2012). Tijdens de wederopbouw vervaardigde hij diverse kunstwerken in glas, beton en keramiek voor nieuwbouwprojecten. Het betonreliëf op de buitenwand, naast de trap naar de kelder, is een expliciete verwijzing naar Le Corbusier. Hier is de 'modulor' afgebeeld als bouwvakker met betonmolen.

Op initiatief van de architect zijn de kunstwerken van Harry op de Laak gerestaureerd onder leiding van Annefloor Schlotter (restaurator van schilderingen), onder supervisie van Mariël Polman (specialist kleur en schilderingen bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).

Architect Wessel de Jonge in 'Bouwen aan Monumenten': "In het gebouw is zowel binnen als buiten architectonisch schoonbeton toegepast. Het interieur is in de jaren negentig volledig overgeschilderd in perzikoranje en mintgroen. Tot overmaat van ramp waren ook de wanden rondom de betonreliëfs mee geschilderd waardoor de kunstwerken helemaal niet meer tot hun recht kwamen. Sommige werken waren met verf ingekleurd, terwijl ze oorspronkelijk naturel waren."

De bronzen sculptuur aan de voorgevel is een werk van de beeldhouwer Willem Reijers. Het lijken uitstekende handen. Het ontwerp dateert uit 1956 maar het is pas eind jaren '70 aan de gevel gemonteerd. Daarvoor hing het ruim tien jaar aan de gevel van de Tweede Christelijke LTS Patrimonium in Amsterdam West.

Binnenklimaat

Een belangrijke eis bij de transformatie was aanpassing volgens de richtlijn ‘Frisse Scholen’. Het Frisse Scholenproject is in het leven geroepen om scholen te stimuleren minder energie te verbruiken en het binnenmilieu te verbeteren. Dit kan zowel middels isolatie als middels ventilatie. De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland voert Frisse Scholen uit in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.

Voor het Cygnus Gymnasium waren hiervoor drastische ingrepen nodig. De binnenzijde was opgedeeld in benauwde hokken zonder klimatisering en de ventilatieramen waren in onbruik door de verkeersdrukte op de Wibautstraat. Om het binnenklimaat te verbeteren moest een gebalanceerd ventilatiesysteem worden aangelegd. Bijzonder hierbij is de warmteterugwinning, waarbij de gangen en trappenhuizen als retourkanalen voor de afvallucht dienen. Dit leverde een halvering van het aantal luchtkanalen op. Goed voor het budget én het monumentale interieur. Verder is de buitenschil thermisch geïsoleerd. Alle maatregelen hebben geleid tot een binnenklimaat met het predikaat Frisse Scholen ‘B’, wat voor een transparant monument als deze school een goed resultaat is.

Duurzaamheid

De markt vraagt steeds vaker om verifieerbare uitspraken over duurzaamheid van herbestemming. Vooral bij waardevolle architectuur blijkt dit lastig. Hergebruik van bouwmaterialen is een positief aspect, maar het energiegebruik blijft meestal hoog als de voorkeur bestaat om de karakteristieke gevel te handhaven. Hoe kan de verbetering die desondanks gerealiseerd is om een gebouw energiezuiniger te maken inzichtelijk gemaakt worden?

De herbestemming van het schoolgebouw aan de Wibautstraat was aanleiding om de methode 'Duurzaam verbeterd! Bepaling duurzaamheid herbestemming karakteristieke gebouwen' te ontwikkelen. Dit onderzoek is uitgevoerd op initiatief van Wessel de Jonge architecten en in samenwerking met Climatic Design Consult. De methode ‘Duurzaam Verbeterd’ koppelt de GPR-methode (methode waarmee je de mate van duurzaamheid van een gebouw kan bepalen) aan de ‘Energieprestatie Maatregelenindex’ (EMI) volgens NEN 7120. Het schoolgebouw haalde een EMI-score van 7,7, wat een realisatie betekent van 77% van alle mogelijke energiebesparende maatregelen. Voor een project met monumentenstatus en beperkte budget is dit een goede score.

Het volgende droeg onder andere aan deze EMI-score bij:

  • na-isolatie (o.a. daken) en de vernieuwde cv-installatie
  • gebruik maken van bestaande gebouwkwaliteiten, zoals de brise-soleil, warmteaccumulatie van beton en de gebouwstructuur
  • waterbesparende maatregelen voor sanitair en terreininrichting
  • houtsoorten met FSC-keurmerk
  • toepassing zonwerend isolatieglas in combinatie met goede zon-/lichtwering
  • de fietsenkelder als klimaatbuffer
  • gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning

Parooldriehoek

De Wibautstraat is lang door Amsterdammers de lelijkste straat van de stad genoemd. De laatste jaren vindt hier veel herontwikkeling plaats die tot een nieuwe profilering moet leiden. De Wibautstraat is een straat van veel mensen en veel auto’s. In het midden van de grote lap asfalt is recentelijk een bomenrij geplant, die het ritme van de straat moet gaan bepalen. Een belangrijk ‘centrum’ van de herontwikkeling van de straat is de Parooldriehoek. Deze bestaat uit de voormalige ambachtsschool, de Parooltoren en het Trouwgebouw.

De renovatie en herbestemming van het Cygnus Gymnasium heeft de school weer onderdeel van het publieke domein gemaakt. De oude kantoren van Het Parool en Trouw zijn in ontwikkeling. De Parooltoren is een verzamelgebouw voor jonge, creatieve ondernemers. In het Trouwgebouw ligt de nadruk op culturele en recreatieve activiteiten, zoals debatten en uitgaan. Ook de herontwikkeling van het Volkskrantgebouw draagt hieraan bij.

Brinkgreve Bokaal

Het Cygnus Gymnasium won in 2013 de Geurt Brinkgreve Bokaal. Jaarlijks gaat deze prijs naar het beste initiatief op het gebied van herontwikkeling of renovatie van erfgoed in de bestaande (woning)voorraad van Amsterdam. Een tweetal passages uit het Juryrapport Brinkgreve Bokaal 2013:

"De verrommeling en vervuiling die in het gebouw waren geslopen (is) met precisie en vernuft verwijderd waarmee de oude sfeer en uitstraling (…) van de opzet, de ruimtelijkheid, de materialiteit en de rijkelijk toegepaste kunst van het gebouw (…) zijn hersteld. Op een beperkt aantal plekken in het gebouw zijn veranderingen of toevoegingen zichtbaar, die voortkwamen uit gebruikswensen en hedendaagse vereisten. De school heeft een positieve uitstraling op de buurt en is op het maaiveld (…) ook naar de openbare ruimte gericht. Het project laat ook zien dat een ‘verouderde’ school zich prima kan lenen voor een state-of-the-art onderwijsfunctie."

"De vanzelfsprekendheid waarbij een hedendaags gymnasium zich heeft genesteld in een gerestaureerde ambachtsschool uit de jaren vijftig is opvallend en getuigt van een groot vakmanschap bij de herbestemming."

Lessen

Geen enkel project verloopt vlekkeloos, zo ook bij deze herbestemming. Tijdens de aanbesteding was het gebouw in gebruik en uitvoering volgde kort daarop. Daardoor was er nauwelijks tijd voor een gedegen bouwhistorische en bouwtechnische opname. Dit had enkele verrassingen tot gevolg. Verder vond de restauratie van de kunstwerken voor een deel na de bouwwerkzaamheden plaats, wat qua planning beter tijdens de andere werkzaamheden had kunnen gebeuren.

Bij de start van de bouwwerkzaamheden was de methode ‘Duurzaam Verbeterd’ nog niet helemaal klaar. Had deze vanaf het begin toegepast gekund, dan was de EMI-score naar verwachting hoger geweest. En tot slot, een deel van het eindresultaat hangt samen met ontwikkelingen in de omgeving (de Parooldriehoek), vanwege afstemming op de wijdere omgeving, maar daar zijn nog niet alle projecten afgerond.

Bouwjaar
1956
Architect (origineel)
C. de Geus en J.B. Ingwersen
Architect (transformatie)
Wessel de Jonge architecten
Eigenaar
Stichting ZAAM
Betrokken partijen
Cygnus Gymnasium
Wessel de Jonge architecten
Climatic Design Consult
ABT
HE Adviseurs
Annefloor Schlotter (kleuronderzoek)
Bouwbedrijf M.J. De Nijs
Schouten techniek
Organisatie
NPH
Tijdelijk / permanent
Permanent
Monumentnummer
530858
Google map of Cygnus Gymnasium, Amsterdam