Erf Het Elkeman, Hengelo

Stichting ARTwekkelo is in 2007 in het leven geroepen om een nieuwe creatieve invulling te geven aan in onbruik geraakte historische boerenerven, waaronder erf Het Elkeman. Het 'dubbelhoes' uit 1884 heeft zijn woonfunctie behouden en in de stallen en schuren zijn ateliers voor kunstenaars gekomen. Voor het erf zelf, dat dateert uit de negende eeuw, is een erfinrichtingsplan opgesteld dat aansluit bij de oorspronkelijke opzet.

Opgave

Twekkelo is de kern van de gelijknamige oude marke tussen Hengelo en Enschede. Steeds meer agrarische bedrijven in en rond Twekkelo verdwijnen, waardoor eeuwenoude erven met hun cultuurhistorische waarde in verval dreigen te raken. Erf Het Elkeman was zo'n erf. Bij de aankoop in 1995 was het erf met de gebouwen al ruim twintig jaar niet meer agrarisch in gebruik. In de boerderij werd gewoond, in de stallen en op de deel werden caravans gestald. De nieuwe eigenaar wilde als initiator van Stichting ARTwekkelo niet alleen beeldende kunst in deze regio stimuleren en faciliteren, maar tegelijkertijd ook bijdragen aan het behoud van het agrarisch erfgoed. Deze twee doelstellingen zijn gecombineerd in het herbestemmingsplan voor erf Het Elkeman: in een inspirerende omgeving van het Twentse platteland in karakteristieke boerenstallen en -schuren worden ateliers voor regionale en internationale kunstenaars en ontwerpers gerealiseerd.

Aanpak

Voor het opstellen van het transformatieplan van erf Het Elkeman is in oktober 2007 een besloten prijsvraag uitgeschreven onder een groep van architecten die in samenwerking met het Architectuurcentrum Twente is geselecteerd. De VAB-overeenkomst (Vrijkomende Agrarische Bebouwing) met de gemeente Hengelo is in mei 2008 afgesloten. In december 2008 is de subsidieaanvraag bij de provincie gehonoreerd in het kader van de stimuleringsmaatregel 'Reanimatie industrieel en agrarisch erfgoed'. Vanwege de financiële crisis liep de start van de uitvoering anderhalf jaar vertraging op. In augustus 2011 is begonnen met de realisatie, die naar verwachting in 2012 zal worden afgerond.

Ontwerp

Theo Reitsema en Robert ten Dam wonnen de eerste prijs in de besloten prijsvraag. De opdracht was om professionele huisvesting te realiseren die de kruisbestuiving tussen regionale en internationale kunstenaars zou bevorderen. Het dubbelhoes met niendeuren heeft de oorspronkelijke woonfunctie behouden en is voor privégebruik. De twee schuren die aan de boerderij gekoppeld zijn, hebben daarentegen een nieuwe functie gekregen. De oude houten gebinten zijn in het zicht gelaten en ook de traditionele ronde en halfronde ramen zijn behouden gebleven. Voor de vijf ateliers was echter behoefte aan extra daglicht, een thema dat specifieke aandacht kreeg in het ontwerp. Er zijn meerdere concepten opgesteld om het daglicht overal te laten doordringen. Enkele van deze ideeën zijn verder uitgewerkt. Zo is de achterwand opengebroken, nieuwe ramen zijn geplaatst en een daklicht is toegevoegd.

In een van de schuren is een gezamenlijke keuken en een grote studio gerealiseerd die beschikbaar is voor vergaderingen, presentaties en workshops. Een lange gang verbindt alle ruimtes en ateliers, waardoor de synergie tussen de kunstenaars wordt gestimuleerd.

Verder is er bij de ingrepen voor gezorgd dat het kenmerkende aaneengesloten gevelfront van de schuren en de boerderij in tact bleef. Kapotte deuren en verrot houtwerk zijn vervangen door nieuwe geveldelen, moderne tuindeuren en ramen. Jongeren uit het speciaal voortgezet onderwijs hebben hierbij geholpen.

Landschap

Voorwaarde van de provincie voor verdere uitwerking van de ideeënprijs door Reitsema en Ten Dam, was om een ervaren landschapsarchitect te betrekken bij het plan. Via contacten met Royal Haskoning kwam men uit bij P. Ziel en C. ten Cate, beiden gespecialiseerd in Twentse erven. Zij hebben in samenwerking met de architecten een erfinrichtingsplan opgesteld. De cultuurhistorische waarden van het erf zijn beschreven en op basis daarvan is een nieuw ontwerp gemaakt. Het streven was een gefaseerd plan, sober en doelmatig, waarbij het onderhoud minimaal zou zijn. De voorgevel van de schuren vormde het hoofdmoment van de compositie, maar tegelijk moesten de twee zones van het woongedeelte en het kunstenaarsgedeelte worden gescheiden. Daarom is er vanaf de Twekkelerweg een aparte toegangsweg naar de ateliers gerealiseerd.

Het compacte erf met boomgaard en erfbos van oude eiken ligt vrij in het landschap. Deze open ligging aan een reeks van essen is gedramatiseerd door het gebruik van veel zichtlijnen naar de omgeving. Tijdens de ontwerpfase bleek een zandpad, direct achter de boerderij, een voormalig spoortracé te zijn dat verband hield met de vroegere zoutwinning in Boekelo. Deze historische relicten zijn zichtbaar gemaakt.

Daarnaast is het 'stiewelpad' dat door heel Twekkelo loopt over erf Het Elkeman doorgetrokken. Dit laarzenpad (stiewel = Twents voor laars) voert over landgoederen, essen, akkers en dwars door weilanden en bossen van het Twentse platteland. 

Financiering

Het project is grotendeels gefinancierd met een aanspraak op het eigen vermogen van de eigenaar. Zonder de 75.000 euro subsidie uit het stimuleringsprogramma 'Re-animatie Industrieel en Agrarisch erfgoed' van de provincie Overijssel voor plan en uitvoering had het project echter niet uitgevoerd kunnen worden. Het Oversticht trad bij het toekennen van de subsidie op als inhoudelijk adviseur van de provincie.

Exploitatie

Het geld dat de kunstenaars als huur voor de werkplaatsen betalen, wordt besteed aan de vaste kosten voor en het onderhoud van het erf. Bovendien dient het als inkomen voor de verhuurder. In het peiljaar 2012 was negentig procent van de 550 vierkante meter verhuurbare oppervlak verhuurd, met een positief exploitatiesaldo als resultaat.

Succesfactoren

• Bij SART snijdt het mes aan meerdere kanten. Agrarische gebouwen krijgen een nieuwe bestemming, waardoor de karakteristieke gebouwen en oude erven behouden en onderhouden kunnen blijven. Kunstenaars die na hun opleiding aan Hogeschool ArtEZ in Enschede vaak vertrokken naar Amsterdam of Berlijn, kunnen nu blijvend aan de regio worden verbonden door hen een inspirerende en betaalbare werkruimte te bieden. Bovendien krijgen de eigenaars er inkomsten van, waardoor het project ook van economisch belang is.
• De schuren van erf Het Elkeman dienen als proefproject, zodat agrariërs uit de omgeving kunnen zien hoe voormalige schuren en stallen een compleet andere functie krijgen. Twijfelaars kunnen zo over de streep worden getrokken ook hun leegstaande stallen een nieuwe functie te geven, waarmee het Twentse platteland een nieuwe boost krijgt.
• De pilot die erf Het Elkeman vormde, was tevens ingebed in een breder gedachtegoed om anders om te gaan met plannen in het buitengebied van Enschede en Hengelo. Gemeente Hengelo probeerde de groene long van Twekkelo te beschermen als groene buffer in de stedenband Enschede-Hengelo-Almelo en gemeente Enschede stelde hiervoor de gids ‘Buitenkans’ op. Resultaat bij het nastreven van het herstel van markante boerderijen was dat er meer functies mogelijk gemaakt werden dan het bestemmingsplan buitengebied op dat moment toeliet.
• Het draagvlak voor de herbestemming van erf Het Elkeman was essentieel. Die nieuwe functie speelt in op de behoefte uit de naastgelegen steden Hengelo en Enschede. Samen met kunstenaarsverenigingen, culturele instellingen en gemeenten zijn ideeën ontwikkeld en afspraken gemaakt over de inrichting, het gebruik en het beheer. Doordat al deze partijen achter het plan stonden, kon subsidie worden verkregen en werd het plan uitvoerbaar.
• De gewenste synergie tussen regionale en internationale kunstenaars lijkt geslaagd. De lange gang werkt als verbindend element en de gemeenschappelijke ruimten fungeren als knooppunten waar iedereen samenkomt. 

Verbeterpunten

• Door het beperkte budget is het plan niet helemaal uitgevoerd zoals in eerste instantie was bedacht. Esthetisch gezien hadden enkele punten beter uitgewerkt kunnen worden, maar het budget stond dit niet toe. Toch valt dit in het niet bij alle positieve reacties van de kunstenaars; zij zijn uiterst tevreden met hun lichte ateliers op het Twentse platteland. Bovendien heeft men in de planning rekening gehouden met de financiële beperking door er voor te zorgen dat in de toekomst verdere uitwerking van het plan mogelijk is. De sterke fasering stelt de eigenaar in staat in eigen beheer het plan in de loop der tijd stapsgewijs uit te voeren.
• De landschapsarchitecten van Royal Haskoning hebben vanuit hun enthousiasme veel vrije tijd in het project gestoken. Dat kan eenmalig, maar niet structureel. Mogelijk zou de gemeente Hengelo vanuit de vernieuwing van hun bestemmingsplan buitengebied en de veiligstelling van de groene long van Twekkelo bij hebben kunnen dragen in de kosten.

Meer informatie

• 10 jaar reanimatie industrieel en agrarisch erfgoed Overijssel, Terugblik en verkenning, april 2011
• Gemeente Enschede, Buitenkans: een gids voor het buitengebied, Enschede 2010

Contactpersonen

• Het Oversticht, M. van Zanten, mail@oversticht.nl, www.oversticht.nl
• Reitsema en partners architects, Th. Reitsema, info@reitsema.com, www.reitsema.com
• Ten Dam De Leeuw Architecten, R. van Dam, info@tendamdeleeuw.nl, www.tendamdeleeuw.nl
• Royal Haskoning Enschede, P. Ziel en C. ten Cate, www.royalhaskoning.com
• Henk Vosmer (eigenaar), vosmer@sart.tv, en www.twekkelo.nl