Adres

Bos en Lommerweg 191 1055 DT Amsterdam Nederland

Monumentstatus
Gemeentelijk monument
Transformatiejaar
2005
Oude functie
Kerk
Nieuwe functie
Culturele functie

Elk monument vertelt een eigen verhaal en geeft daarmee een gezicht aan een buurt, plaats of regio. Omdat deze prachtige herbestemming in 2004 getransformeerd is, kunnen de gegevens inmiddels verouderd zijn. Evenzogoed blijft dit verhaal een inspiratiebron voor uw herbestemmingsplannen van religieus erfgoed. 

Het Theelichtje brandt weer, is de aansprekende titel van een artikel over de transformatie van de Amsterdamse Pniëlkerk in het stadsdeel Bos en Lommer. Er brandt weer licht achter de glazen bouwstenen die zijn verwerkt in de gevel en dat licht brandt er voor de buurt. De nieuwe functies vinden hun bestaansrecht in de omliggende wijk. De kerk uit 1954 herbergt sinds 2005 een cultuurpodium en een huisartsenpraktijk.

Aanleiding

De gereformeerde kerkgemeenschap van de Pniëlkerk in het Amsterdamse stadsdeel Bos en Lommer werd geconfronteerd met hoge onderhoudskosten in de nabije toekomst. De gemeenschap was te klein geworden om zorg te dragen voor het kerkgebouw. De gereformeerde kerkgemeenschap besloot daarom eind jaren negentig het kerkgebouw af te stoten.

“Het Theelichtje” zoals de kerk in de volksmond wordt genoemd is een opvallend wit gebouw. Het dankt zijn bijnaam aan de glazen bouwstenen die als een mozaïek verwerkt zijn in de gevel. Het ligt aan één van de belangrijkste verkeersaders in Amsterdam West en neemt een centrale plaats in in de multiculturele wijk. De kerk, naar ontwerp van architect Berend Tobia Boeyinga, is in 1954 met minimale middelen en schaarse materialen gebouwd. Tijdens de planvorming voor de herbestemming is er sprake van dat de kerk wordt aangewezen als rijksmonument als representant van de Wederopbouw. Hoewel dit uiteindelijk niet gebeurt, wordt er in de planvorming wel rekening mee gehouden. 

Opgave

De opgave in deze casus was de vraag hoe een cultureel initiatief uit de buurt drager kon worden van de herbestemming. De oplossing werd gevonden in een combinatie met een andere functie, in subsidiëring van de culturele functie en in een investeerder met een eigen belang in de vitaliteit van de wijk. In 2002 wordt de kerk aangekocht door Woningcorporatie Het Oosten (inmiddels Stadgenoot) om met nieuwe wijkvoorzieningen de leefbaarheid in de buurt te vergroten. Op 30 augustus 2005 vindt de officiële opening plaats van cultuurpodium Mozaïek. Hiermee wordt de Pniëlkerk nieuw leven ingeblazen. Podium Mozaïek is een initiatief voor een multicultureel theater met enkele huisgezelschappen, dat zich vooral richt op de bewoners en scholieren in de Westelijke Tuinsteden. Daarnaast is een huisartsenpraktijk, in de vorm van een HOED (Huisartsen onder een dak), in het gebouw ondergebracht. Het gebouw is dankzij beide functies nog steeds een plaats van samenkomst voor de wijk. Het feit dat het gebouw de hele dag open is, dankzij de horecafunctie die het heeft, draagt ook bij aan het succes. De voormalige kerk maakt nog steeds onderdeel uit van het dagelijks leven in de wijk en brengt zelf leven in de wijk

Aanpak

De gereformeerde kerkgemeenschap geeft de afwikkeling van de verkoop van de Pniëlkerk eind jaren negentig in handen van de Algemene Kerkenraad. In dit overkoepelende orgaan zit meer know-how over het verkopen van vastgoed. Wel stelt de kerkgemeenschap eisen: men wil het gebouw niet slopen maar herbestemmen. Een puur commerciële functie is ongewenst, als ook de transformatie naar een islamitische functie. Het kerkgebouw wordt in de verkoop gezet.

In 2000, bijna parallel aan deze ontwikkeling is er in de wijk een non-profit platform opgericht (Stichting Multicultureel Podium Mozaïek), dat door middel van kunst en cultuur integratie in de wijk wil bevorderen voor jong en oud. Stichting Mozaïek zoekt actief naar een locatie en ontdekt via haar netwerk dat de Pniëlkerk vrij komt. De stichting zoekt contact met het stadsdeel. Het stadsdeel ziet het belang van het behoud van het gebouw en het belang van het Podium. Het Stadsdeel gaat actief op zoek naar mogelijke subsidies om een exploitatie rond te krijgen. In gezamenlijkheid wordt gezocht naar een partner voor de verbouw van het gebouw. Woningcorporatie Het Oosten (inmiddels Stadgenoot) dat bezittingen heeft in de wijk, wil het initiatief graag omarmen en schakelt Kristal Projectontwikkeling in. Kristal is een projectontwikkelingpartner van de corporatie. In Kristal wordt op dat moment gewerkt aan “vierdimensionale projectontwikkeling”. Uitgangspunten voor dit soort ontwikkelingen zijn vastgoedstrategie, beheerstrategie en de sociaal economische strategie van de corporatie en van de gemeente. Architect Jan Frederik Groos wordt in de arm genomen en de financiële constructie wordt uitgewerkt met inbegrip van de subsidies die het stadsdeel mede heeft aangevraagd. Het plan wordt afgestemd met het kerkgenootschap en het stadsdeel.

Om de haalbaarheid te garanderen wordt gekeken naar een extra economische drager. Deze dient zich aan vanuit de wijkproblematiek. Door vergrijzing en het wegblijven van nieuwe huisartsen dreigt er een tekort aan huisartsen in de wijk. Een aantal huisartsen besluit de handen ineen te slaan en richt een groepspraktijk op volgens het principe HOED (Huisartsen onder een dak formule in combinatie met een apotheek die op dezelfde locatie gevestigd dient te worden). Op verzoek van het stadsdeel en de Amsterdamse Huisartsen Vereniging wordt ook ruimte voor deze HOED aan het verbouwprogramma voor de Pniëlkerk toegevoegd. Er zijn dan twee economische dragers. Uiteindelijk claimen beide echter het hele gebouw. De belangen moeten worden samengebracht. Tijdens de eerste haalbaarheidsstudie is men uitgegaan van een veel minder groot programma van eisen. Uiteindelijk wordt er besloten de huisartsenpraktijk onder te brengen in de consistorie en de apotheek uit het programma te schrappen. Ook het Mozaïek Podium programma moet worden bijgesteld. Het programma wordt gereduceerd om een te grote transformatie van het gebouw, waarbij het haar identiteit zou verliezen, te voorkomen. Het gehele ontwerpproces wordt hervat met een veel bescheidener programma. In de tussentijd is de kerk aangekocht door Het Oosten (inmiddels Stadgenoot). De opdracht voor de verbouwing wordt doorgegeven aan Stichting Multicultureel Podium Mozaïek. De exploitatie van het gebouw en de inbouw van de kerk komen hierdoor bij de stichting te liggen.

Ontwerp

Op het eerste gezicht lijkt de wijziging van kerk naar theaterzaal heel natuurlijk. De functiewijziging van het gebouw bracht voor de ontwerpopgave enkele bijzondere aandachtspunten met zich mee. De oorspronkelijke zichtlijnen behorende bij de kerkelijke functie waren niet inzetbaar voor de nieuwe theaterfunctie, het benodigde technische programma moest op een zo respectvol mogelijke wijze worden ingebracht. Ook de daglichttoetreding, die een bijzondere sfeer aan het gebouw geeft, vereiste bijzondere aandacht. De oorspronkelijke waaiervormige plattegrond van het gebouw, zoals door Berend Tobia Boeyinga getekend, vormt nog steeds de basis voor de huidige functie. De in het bestaande gebouw aanwezige geleding is gebruikt om de ruimtelijk programmatische organisatie van de nieuwe functies te stroomlijnen. De huisartsenpraktijk is op efficiënte en vanzelfsprekende wijze ondergebracht in de consistorie, terwijl de theaterzaal is ontstaan door toevoeging van een nieuwe vloer in de vide van de kerkzaal. Daaromheen en eronder zijn de ondersteunende functies als theatercafé, kantoren, en logistieke zone gesitueerd. De bijzondere ruimtewerking van de zaal is behouden, onder meer door zorgvuldige restauratie van de gevelelementen, het kleurgebruik en de fragiele invulling van de theatertechnische voorzieningen. Het interieur is licht en modern, niet trendy en ademt een huiselijke sfeer. Originele details zijn op subtiele manier bewaard gebleven en verwerkt. De glazen wand van het kantoor wordt gevormd door een geëtst raam uit de oorspronkelijke tochthal. In de grote zaal is de muurschildering behouden en overal keert de kleur blauw in het gebouw terug

Financiering

  • Totale investering € 2,6 miljoen
  • Waarvan € 1,7 miljoen voor rekening van Stichting Multicultureel Podium Mozaïek
  • Woningcorporatie Stadgenoot heeft de € 900.000 ontwikkelkosten van het gebouw voor zijn rekening genomen.

Subsidie en andere bijdragen aan de realisatie van Podium Mozaïek totaal € 1,7 miljoen (organisatieontwikkelkosten, inrichtingskosten, e.d.):

  • € 500.000 Europese subsidie uit het Urban 2 programma
  • € 1,2 miljoen door VSB fonds, Stichting Doen, Woningbouwcorporatie Het Oosten, Het Oosten Kristal, Stadsdeel Bos & Lommer, Stichting het Maagdenhuis, Ministerie van OCW en Gemeente Amsterdam.

De culturele activiteiten van Podium Mozaïek worden gefinancierd door: het Fonds voor Podiumprogrammering en Marketing, Amsterdams Fonds voor de Kunst, AMVJ-fonds, Stadsdeel Bos & Lommer, Stichting Doen, Kunstenaars en Co, Fonds voor Amateurkunst & Podiumkunsten, Gemeente Amsterdam, Woningbouwcorporatie Het Oosten, Het Oosten Kristal, VBVB Automatisering en Coca-Cola Enterprise Nederland.

Bij een project als Podium Mozaïek zijn er twee belangrijke financieringsdoelen. De eenmalige kosten voor de realisatie en de structurele kosten voor de exploitatie. In feite zou bij de planvorming al duidelijk moeten zijn of aan deze beide financieringsbehoeften voldaan kan worden. Nieuwe functies exploitabel laten zijn is een vraagstuk dat steeds aandacht blijft vragen. In 2006, één jaar na de oplevering, is het Podium Mozaïek al redelijk succesvol te noemen. De aanloopproblemen zijn overwonnen. Het exploitatietekort is 4 jaar na de start in 2009 geminimaliseerd tot ca. € 50.000. Een bijzondere prestatie. Alle partijen zijn steeds bereid geweest in goed onderling overleg om daar waar nodig op creatieve wijze een steentje bij te dragen op weg naar een 100% sluitende financiële paragraaf.

Het tempo van het besluitvormingsproces heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het bereiken van een goede herbestemming. Alle partijen waren zich terdege bewust van het feit dat aan de toegekende subsidies strenge deadlines gekoppeld waren. Dit heeft het proces heel erg versneld en geholpen om snel compromissen te sluiten. De subsidies werkten als druk op de ketel en hebben een positief effect gehad op het besluitvormingsproces. Op hoofdlijnen waren partijen het eens. Er werd dan ook geen kostbare tijd verspeeld aan conflicten over kleine zaken. Een voorbeeld hiervan is het schrappen van de apotheek. De aanbouw zou van een dergelijk groot formaat zijn dat het gebouw werd aangetast en de architectonische waarde ervan zou verminderen. Een tweede voorbeeld is dat het plan zo gemaakt is dat het binnen het vigerende bestemmingsplan paste, hierdoor was het niet noodzakelijk bepaalde procedures te doorlopen en kon men binnen de deadlines van de subsidies blijven. Het is duidelijk dat tijdens het proces de inhoud van de nieuwe functie en de mogelijkheden van de fysieke bouw welbewust naar elkaar zijn toe gepraat.

Leerpunten

Een dergelijk project moet van het begin af aan strak aangestuurd worden en afspraken dienen te worden vastgelegd. Tegelijkertijd is dit ook de achilleshiel: het probleem is dat maatschappelijke organisaties zich moeilijk vast kunnen leggen omdat ze afhankelijk zijn van subsidies. Aan de andere kant konden de deadlines van de subsidietrajecten weer worden ingezet om druk op het proces te houden en knopen door te hakken.

De herbestemming van de Pniëlkerk heeft vooral kunnen slagen doordat een publiek-private samenwerking tot stand kwam van verschillende partijen met een belang dat direct werd gediend met de herbestemming. De focus lag daarbij op het zoeken naar oplossingen in plaats van het zich doodstaren op problemen. Bij dit project was iedereen bereid om te werken met onzekerheden in bepaalde fases van het project. Het gezamenlijke doel was: het behoud van het gebouw en de transformatie tot Podium Mozaïek. De samenwerking was dan ook zeer constructief.

Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de consistorie (in de zijvleugel) herbouwd en uitgebreid zou worden, zodat de huisartsen en de apotheek hier gevestigd konden worden. Nadat gebleken was dat de herbouw te volumineus zou worden en het oorspronkelijke karakter van de kerk te zeer zou worden aangetast is de apotheek alsnog uit het programma geschrapt. Het is aanbevelenswaardig om bij een herbestemming te starten met een zorgvuldig onderzoek, waarbij niet alleen een architect annex historicus maar zeker ook een goede constructeur betrokken wordt. Maak gebruik van een quickscan waarbij zowel bouwkundige kenmerken als kansen/bedreigingen in beeld gebracht worden.

Contactpersonen

Vind de juiste specialist voor uw monument in de SpecialistenWijzer op Monumenten.nl, met expertise in onderhoud, restauratie en verduurzaming. Voor elke klus een geschikte specialist met kennis van en hart voor monumenten. 

 

 

Bouwjaar
1954
Architect (origineel)
Berend Tobia Boeyinga
Architect (transformatie)
Jan Frederik Groos
Eigenaar
Woningcorporatie Stadgenoot
Betrokken partijen
Podium Mozaïek
Gereformeerde kerkgemeenschap (oorspronkelijke eigenaar)
Bewonersvereniging/buurtinitiatief Bos en Lommer
Groepspraktijk HOED (huisartsen onder een dak)
Kristal Projectontwikkeling,
III Architecten en Ontwerpers, Amsterdam
Bouwborg Noordwest (aannemer)
Organisatie
Nationaal Programma Herbestemming
Google map of Pniëlkerk, Amsterdam