Adres

Piet Mondriaanplein 61 3812 GZ Amersfoort Nederland

Monumentstatus
Rijksmonument
Transformatiejaar
2000
Oude functie
Loods
Werkplaats
Nieuwe functie
Broedplaats
Creatieve ateliers en ambachtelijke bedrijven
Evenementenlocatie
Onderwijs
Verkeerstuin

De voormalige Wagenwerkplaats van de Nederlandse Spoorwegen in Amersfoort verandert geleidelijk in een inspirerende, creatieve locatie in en rond de verschillende monumentale gebouwen van de Wagenwerkplaats, een complex dat zich als een lint van anderhalve kilometer lang en driehonderd meter breed uitstrekt langs het spoor nabij station Amersfoort. Een burgerinitiatief was de motor achter het behoud van de gebouwen.

Opgave

Vanaf 1904 vond op het terrein van de Wagenwerkplaats in Amersfoort het onderhoud aan treinstellen plaats. Het gebied ligt tussen het spoorwegemplacement van Amersfoort en de wijk Soesterkwartier waar veel onderhoudsmedewerkers van de NS kwamen te wonen. In 2000 wordt de Wagenwerkplaats gesloten omdat deze niet meer rendabel is. Eigenaar NS en de gemeente Amersfoort hebben grootse plannen met dit gebied dat herontwikkeld zal worden tot een centraal stadsgebied met kantoren en woningen in een hoge dichtheid. Maar vanwege de strenge veiligheidseisen voor het vervoer van goederen over het spoor en door het instorten van de kantorenmarkt blijven de ontwikkelingsmogelijkheden beperkt. Het verval van het gebied en van de grotendeels in onbruik geraakte gebouwen zet in en sloop dreigt.

Aanpak

Op dat moment komen de bewoners van het Soesterkwartier in opstand. Een van de drijvende krachten is bewoonster Joke Sickmann. Zij richt de Stichting Industrieel Erfgoed Stad Amersfoort (Siesta) op, om het industrieel erfgoed onder de aandacht te brengen van de gemeente, burgers en de politiek. ‘Hele generaties in het Soesterkwartier hebben hier hun leven doorgebracht. Het gaat niet alleen om bakstenen: het gaat ook om herinneringen, identiteit en trots.’ Joke mobiliseert wijkbewoners en andere geïnteresseerden. Daaruit ontstaat vervolgens het burgerinitiatief waarbij de gemeente wordt gevraagd de monumentale waarde van de gebouwen te onderzoeken. Dit resulteert in 2007 in het toekennen van de status van rijksmonument aan de meeste gebouwen en rolbanen van de Wagenwerkplaats. Maar behoud van de gebouwen is niet het enige doel van het burgerinitiatief: de Wagenwerkplaats moet ‘gemeengoed’ worden, voor en door Amersfoorters. Samen met de gemeente vormt het burgerinitiatief de Werkgroep Verkenningen met als doel een visie te ontwikkelen voor het gebied. Ook NS sluit zich hier later bij aan. Dit leidt in 2007 tot een publiek-privaat-particulier samenwerkingsverband en een door deze drie partijen ondertekend visiedocument ten aanzien van de toekomst voor de Wagenwerkplaats als broedplaats voor creatief/cultureel ondernemerschap en onderwijs en innovatie, waarbij de betrokkenheid en inbreng van Amersfoortse burgers en met name ook de buurt Soesterkwartier is geborgd.

De NS renoveert een aantal gebouwen casco, zoals de Wielendraaierij, het Oude Magazijn en de kantoren in het lange hoofdgebouw. Deze worden gehuurd door verschillende ondernemers en organisaties. De nog gave Rijtuigenloods wordt door de huurder opgeknapt en in gebruik genomen als evenementenlocatie. De Veerensmederij, in gebruik door het jeugdoperahuis 'Holland Opera' wordt gerestaureerd in opdracht van de gemeente Amersfoort. Het gerenoveerde Centrale Ketelhuis is onlangs gehuurd door een horeca-exploitant. De buitenlocaties kunnen benut worden als evenemententerrein. De gebieden aan de oost- en de westzijde van het kerngebied moeten nog worden aangepakt, evenals het aanleggen van nieuwe gebiedsontsluitingen en de ontwikkeling van een parklandschap.

De samenwerking tussen publiek, privaat en particulier, waarbij de burgers een gelijkwaardige rol spelen met NS en de gemeente, is een bijzonder proces dat landelijk bekendheid en waardering oogst. In het regieteam en in meer incidentele subgroepen - bijvoorbeeld voor het aantrekken van huurders of het organiseren van activiteiten - zit steeds een afgevaardigde van de publieke, de private en de particuliere partij. Tot en met 2013 is vooral gewerkt aan de al dan niet tijdelijke herbestemming van de industriële gebouwen en de herinrichting van de openbare ruimtes in het kerngebied, dat het culturele hart moet worden van het totale complex. In vervolg hierop zijn de vaste gebruikers van het gebied (huurders en gebruikers) anno 2013 op zoek naar een nieuwe vorm van samenwerking met de PPPS die zou kunnen leiden tot een gezamenlijk beheer van het gebied.

Burgerbetrokkenheid blijft

Vaak gaan pioniers na de eerste fase wat anders doen, ze vliegen uit. Joke Sickmann is ruim tien jaar gebleven. Bij het tienjarig jubileum van Siesta, in oktober 2013, nam ze afscheid. Maar loslaten is moeilijk, want ‘hoe kunnen we invloed blijven uitoefenen, hoe onze visie vast te houden? Nieuwe gebruikers kennen de voorgeschiedenis niet, gaan eerder voor “hun eigen ding”, ook als gevolg van de crisis. Dat gaat wel wrikken.’ Ze is dan ook blij dat de Gebruikersvereniging Wagenwerkplaats een officieel rechtspersoon is geworden en dat in de statuten is opgenomen, dat het verwezenlijken van de visie van de Wagenwerkplaats een van de doelen van die vereniging is. Leden van de gebruikersvereniging dienen deze visie te onderschrijven. Trots is ze ook op het initiatief van betrokken buurtbewoners die in de “Tussenruimte” met de enthousiaste inzet van veel vrijwilligers een Verkeerstuin hebben gebouwd van gebruikte materialen, een ruimte vol skelters, fietsen, trapauto’s en steps, waar kinderen naar hartenlust kunnen spelen en ook kennis opdoen van verkeersregels. Speeltuinvereniging Wagenspeelplaats heeft hiervoor met NS een gebruikerscontract gesloten. Buiten rond de Verkeerstuin heeft NS de grond afgegraven en grote spoorbuizen als speelobjecten neergelegd. De plek is een populaire ontmoetingsplek geworden van ouders met kinderen.

Ook het initiatief om een groene recreatieve verbinding van de Bokkeduinen richting Birkhoven door de Wagenwerkplaats naar de Eem te realiseren is een initiatief van betrokken wijkbewoners, verenigd in de Werkgroep Het Groene Spoor van Vereniging Duurzaam Soesterkwartier. In opdracht van de Werkgroep heeft de Wetenschapswinkel van de WUR in maart 2013 het Rapport Een Groen Spoor door Amersfoort opgesteld en gepubliceerd. De NS en de gemeente Amersfoort zijn bij dit onderzoek betrokken. In het rapport wordt geadviseerd de vele braakliggende percelen (tijdelijke) invulling te geven zoals stadslandbouw, natuur, cultuur, spelen, ecologische verbinding of recreatieve verbinding en voor elk van de betreffende percelen een partij te zoeken die zich als 'adoptant' in gaat zetten voor het vestigen van een tijdelijke functie op 'zijn' perceel.

De burgerbetrokkenheid bij De Wagenwerkplaats blijft dus groot. ‘Misschien is de tijd ons gunstig gezind,’ zegt Joke Sickmann. ‘De ballon van de vastgoedontwikkeling is doorgeprikt en je ziet dat burgers steeds vaker zeggenschap over hun eigen buurt krijgen of eisen.’ Dat de idealen uit de visie op de Wagenwerkplaats ooit worden opgeheven, dat gaat er bij Joke niet in: ‘Blijf van deze parel af, anders ga ik er alsnog voor liggen.’

Financiering

De ontwikkelingen zijn tot nu toe voornamelijk door NS Poort gefinancierd. De gemeente draagt incidenteel bij via subsidies en eenmalige bijdragen. De renovatie van de Veerensmederij is door de gemeente gefinancierd met bijdragen vanuit de provincie.

Succesfactor

In de in 2008 verschenen publicatie Het wonder van de Wagenwerkplaats wordt het proces van de samenwerking rond de Wagenwerkplaats beschreven. Hierin worden drie factoren benoemd die aan het succes van de Wagenwerkplaats ten grondslag liggen: de gunstige omstandigheden, de mix van kennis en kunde van de deelnemers én de constructieve samenwerking van de drie partijen onder leiding van een onafhankelijke procesbegeleider.

Meer informatie

Bouwjaar
1924
Architect (origineel)
D.A.N. Margadant, huisarchitect HIJSM
Architect (transformatie)
Alenca Mulder (WVAU-Architecten) / Van Zwieten Architecten
Eigenaar
NS Poort
Betrokken partijen
Burgers
NS
Gemeente Amersfoort
Organisatie
NPH
Tijdelijk / permanent
Tijdelijk
Gebruiker(s)
Bedrijven
Burgers
Holland Opera
Circus Amersfoort
Clini Clowns
e.v.a.
Monumentnummer
528302
Google map of Wagenwerkplaats, Amersfoort